Xilli ku beegnaa 1982 kii oo ay sii xoogaysanayeen jabhadihii ka hor jeeday taliskii Milatari ee dalka xukumayay, mucaaradka ka goosanayay maamulkii Kacaanku uu aad u sii batay, waddanku siyaasad ahaan isku qasnaa, taladuna ka baahday madaxdii golaha sare ee hoggaanka haysay ayaa waxa is abaabulay ama la abaabulay koox halabuur ah oo bilaabay silsilad suugaaneed loo bixiyey “Dood Abwaan”. Hurintan halabuurrada ahi waxa ay silsiladda xal ugu raadinayeen mucaaradadda xooggan ee dadka Soomaaliyeed kala hor tageen Kacaanka. Waxa unkamay gabayo lahaa ujeeddo beelaysan oo summad looga dhigay midaynta tol weyne guud oo Madaxweyne Maxamed Siyaad la oday ah. Run ahaan maansooyinkaas iyo ragga tirinayay ba ma ahayn kuwo dan guud u wada ummadda iyo beesha ay gabayadaas foodsaarada kaga dhiganayeen.

Keli ah waxa murtidoodu ahayd gabbaad ay xukuumaddii Milatarigu bidday awood lagu ka la jabin karo xoogaggii isku duubnaa ee jabhadaha, si ay carqalad u dhex dhigto dagaalyahannadii hubaysnaa ee Soomaali cid walba lahaa. Waxa xaqiiq ah in aragtidaasi ay ku koobnayd shakhsiyaadkii tiriyay gabayadaas iyo maamulkii Kacaanka oo is lahaa awrkaaga ku kici, balse aanay ahayn afkaar loo nisbayn karo tolka ballaadhan ee ay magaciisa ku celcelinayeen. Taas waxa aynu ka dheehan karnaa sida ay in badan oo Siyaad Barre la hayb ahayd uga xumaatay, uga dhiidhiday, ugana bixiyeen jawaabo waafi ah iyaga oo tiriyay gabayo u caqli celinayay kooxdaas, ummadda Soomaaliyeedna xaal marin iyo midaynba u ahaa. Raggaas waxa ka mid ahaa Abwaan Cabdillaahi Macallin Dhoodaan Alle ha u naxariistee oo isagu kaga fal celiyay tix gabay ah oo macna badan “Durraaqsi”. Abwaannada Soomaaliyeed ee iyaguna arrintaas ku joojinteeda ku canaananayay nimankii bilaabay, waxa ka mid ahaa Abwaan Maxamed Cali Kaariye. Alle ha u naxariistee waxa uu mariyay gabaygan soo socda oo lagu magacaabo “Difaac Qaran”. Waa maanso wejiyo badan ka tilmaamaysa cidhib xumada laga dhaxlo haddii qabiilka si xun loo adeegsado. Waxa tixdu ay ka hadlaysaa wakhtigaas iyo baahida loo qabay in bulshada Soomaaliyeed duunka ka heshiiso, ummaddana caddaalad lagu dhaqo iyo halka ay nimankaasi u la kaceen. Abwaan Kaariye waxa uu sawirayaa ujeeddadii loo mideeyey labada gobol iyo dantii laga lahaa ee ahayd in shanta Soomaaliyeedba meel la isugu keeno. Waxa uu halabuurkani ku nuuxnuuxsanayaa in shacabku ay ka niyad jabeen wax badan oo ay ku hammiyayeen. Waxa uu ku muujinayaa gabaygan in xumaanta iyo naxliga uu abuurayo Kacaanku soo afjarayo hilowgii iyo kalgacalkii dadku isu qabeen. Waxa uu sifaynaynaa masuuliyadda saaran dawladda ee baaxadda leh iyo sida ay xilkeedii u gabtay. Inta uu raggii sisiladdaas bilaabay waaniyo, hogatusaaleeyo oo farta ugu fiiqo dhibaatada ka abuurmi karta suugaantaas naxliga leh ee ay shubayeen, ayuu waliba cod dheer ku odhanayaa:

“Ninka gabayga deebta leh tirshoow, taa ma dayi wayday,
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iskaba daysid.”

Gabaygan “Difaac Qaran” waxa uu Abwaan Kaariye ku ballaysimay sidan:

Gudcur damug ah daw laga cabsado, iyo dalluun jeexan
Miiraale dooxyada rogayo, daadku mulucyeeyay
Aar diiqa leyl iyo mas iyo, daallunkiyo tuugga
Ama dayladhaafoo qabow, diqimti Jiilaal ah
Dubatada cadceeddiyo hanfigo, diiran hilibkaaga
Dantii nimay waddaa baa dhex mara, diimadiimaha e
Hurdo wayga duuf waayadaan, umal daraaddiiye
Diilalyoodayeey xalay maxay, dihatay laabtaydu;
Dawliskaa dhexdii laga jaree, dalawga laallaada
Darka jabay biyaha hoos ka da’ay, dakhalka iimoobay
Cirka da’ay duufaanka ku kacee, deeqdi gaaggixiyey
Geeddiga dib loo raray ciiddoo, degi lahayd rayska
Daacuunka darayada noqdiyo, daafka iyo boogta
Ee dabakarruubkiyo kudkiyo, dugato daacaayey
Gabayada qabiilkoo duma-y, tahay dabuubtoodu
Ee duuddi kala qaaday baan, dood ka leeyahay e
Dumaal xumi walaalkoo dhintay, kugu diraysaaye
Ka darsoo hadday dibi dhashiyo, neef dalliigya lehe
Oo “dooh” na waa lagu dayaa, awr haduuu dido e
Damiirkay canaantaye ma rabin, inan ka doodaaye
Soomaalinnimadaa dayacan, yaan ka diir naxaye
Sheeko aanan doonayn bal aan, geliyo diiwaanka!
Durub baa la faadhfaadhayaa, digo xabaallayde
Dakhar holob lahaa baa ciddida, lagu damqaayaaye
Dakanaa ba loo yeelayaa, sheekadii dura e
Doqon baa wax loo sheegayaa, dhega daboollayde
Daa’imo carruuraa waddada, laga duwaayaaye
Duul aan la garanaynin baa, loo dardaar warinne
Tacab aan ku soo daalnay baa, daatay oo lumaye
Mid ka durug midna u durug is ma leh, dawlad iyo reere
Ninka gabayga doogta leh tirshow, taas ma dayi weyday?
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iska ba daysid!
Geel se duqdii u weynayd hadday, orodka deyn weydo
Inu aarrankiisii durdurin, uu ka sii darayo
Dabadeedna kala lumi badhkina, uu dibjiri doono
Oo aan dib laysula heleen, taa ma dayi weyday
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iska ba dayside!
Danwadaag waxaan rabin Allaha, Daa’imaa dila e
Haddaan daarta dhagaxweyn mid fudud, laysu dacal saarin
Darbiga sibirka ciid lagu dharfiyo, didibka hooseeya
Inta diilin laga saara iyo, daaqadda albaabka
Dalays quruxsan diib lagu rinjiyo, midabka loo dooro
Haddii aan intaas laysku darin, inay dillaamayso
Oo aan dugsoon laga helayn, taas ma dayi weyday
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iska ba dayside!
Dixda hadalku meel lehe anoo, kaagi daba taagan
Iska daa rag dooroo dhintiyo, dumar la laayaaye
Hal waraabe dilay baan ka nixi, oo dalkeenna ahe
Dubbahaa innagu wada dhiciyo, duubiyada naarta
Ey laba da’ood oo is xigay, daabacays galisay
Dubkeennaa la qalayaa wadnuu, ila dubaaxshaaye
Dadka kama xigtide ula sinnow, taas ma dayi weyday!
Duddada kii u horaa haddana, didiyey geeliiye;
Dabka wuxuu ka qaaataa shacbigu, dood abwaan yiriye
Carrab dalab leh iyo way gartaan, kii dantooda ahe
In la dala’san karo haw malayn, daa’in abidkaaye
Dadweynuhu waxay leeyihiin, duun u hadalkooda
Lama arag dameer geeso leh iyo, dawlad reer qudha e
Waxay doonayaan wada jirkee, taas ma dayi weyday
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iska ba daysid!
Dab haddii lahaystiyo haddii, gudin la daabaayey
Iyadoo an dawladi ba jirin, deyn u kala goysa
Dilku abidki waa toogo iyo, duunyo kale qaade
Dorraad kii la jabiyaa berrina, daahya goyn jiraye
Inan qolona duub loogu xidhin, waranna loo deebin
Ay dabar go’een uun ahayd, taas ma dayi weyday
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iska ba daysid!
Hadal kama dammana baa la yidhi, doqon habowdaaye
Sidaan damacsanaa iyo sidaad, adigu doonaysay
Kala durugsan oo waa Docmiyo, dibirki Ceelbuure
Soomaali oo duuban baan, deji lahaa meele
Diraacdaa ku raagtaan lahaa, roobku haw da’o e
Ha durduurataan lahaa nimcada, dararta xoolaaye
Ha is daadahaysaan lahaa, waa duntaa qudha e
Duud qaybsama sakaaradu ma lee, taas ma dayi weyday
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iska ba daysid!
Dur iyo daabac kii loo ridaa, Naasaweyn dihine
Dabraceliska geeddiga xigeen, damacsanaa raaci
Dadka geedkan yaal baan lahaa, nabad u doondoone
Walaalaha is dooxaan lahaa, ha is daweeyeene
Dabku cadowgu keenaan lahaa, daadiyoo quba e
Dillaalkiyo mallaalkaan lahaa, duubta gogalaaye
Daaraha Shawa iyo Xamar markaan, deyr isugu keeno
Qaar kalaan ku soo dari lahaa, oo dirkooda ahe
Dawlad weyn ha noqotaan lahaa, waayo dabadoode
Damaashaadka faraxaan lahaa, daawasho u jooge
Arrin kaa dahsoon baa jirtee, taas ma dayi weyday
Dabuubtaa maxaa kuu dirsaday, maad iska ba daysid!

Wariye: Xamse Jirde